Jednym z czynników warunkujących zdrowie jest stan odżywienia, wynikający ze zwyczajowego spożycia żywności i możliwości wykorzystania składników odżywczych w organizmie. Nadmiar lub niedobór energii i składników pokarmowych powoduje zaburzenia stanu odżywienia. Niedożywienie prowadzi m. in. do zaburzeń metabolicznych i fizjologicznych, w tym zmniejszonej czynności narządów i tkanek oraz utraty masy ciała.

W ocenie stanu odżywienia można zastosować następujące metody:

1. 1.      Ocena antropometryczna

Obejmuje pomiary rozmiarów, proporcji i składu ciała oraz ich odniesienie do określonych standardów z zastosowaniem adekwatnych narzędzi (waga, taśma antropometryczna, fałdomierz Harpendena). Typowe pomiary antropometryczne obejmują: wysokość, masę ciała i fałdy skórno-tłuszczowe.

• Masa ciała, wskaźnik BMI

W antropometrii żywieniowej określa się aktualną (rzeczywistą) i należną masę ciała (optymalną dla człowieka, sprzyjającą osiągnięciu najdłuższego życia). Ponadto, w oparciu o pomiary masy i wysokości ciała dla osób dorosłych określa się wskaźnik BMI (Body Mass Index). Wyjątek stanowią: kobiety w ciąży, sportowcy o wysokiej masie mięśniowej, seniorzy >65 lat). Wartości wskaźnika BMI poniżej lub powyżej zakresu zalecanego przez WHO (tabela poniżej) wskazują na potrzebę konsultacji z dietetykiem w celu zwiększenia lub redukcji masy ciała.

• Fałdy skórno- tłuszczowe

W ocenie zawartości tkanki tłuszczowej najczęściej stosuje się pomiar fałdów skórno-tłuszczowych:

• nad mięśniem trójgłowym ramienia,
• nad mięśniem dwugłowym ramienia,
• pod dolnym kątem łopatki,
• nad grzebieniem kości biodrowej.

Dodatkowo, pomiar obwodu ramienia umożliwia wstępną ocenę masy mięśniowej i tkanki tłuszczowej ramienia.

1. 2.      Ocena składu ciała

Pomiar składu ciała pozwala ocenić czy zawartość tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała oraz masa mięśni i zawartość wody są w normie. Po przeprowadzeniu pomiaru otrzymasz informację, co powinno być celem Twojej diety (redukcja tkanki tłuszczowej, poprawa nawodnienia czy może przyrost masy mięśniowej?). Zdarza się bowiem, że nieprawidłowo dobrana dieta powoduje utratę masy mięśniowej, a nie tkanki tłuszczowej. Dlatego pomiar składu ciała jest jednym z ważnych etapów opracowania prawidłowej diety, dostosowanej do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Powszechnie stosuje się metodę impedancji bioelektrycznej (BIA). Na dłoń i stopę badanej osoby przyklejane są 4 elektrody, przez które przepływa prąd o niewielkim natężeniu. Na podstawie uzyskanych częstotliwości przepływu prądu i podstawowych danych pacjenta (wiek, masa ciała, płeć) ocenia się skład ciała. Metoda ta jest szybka, bezbolesna i stosunkowo tania. Dokładniejsze wyniki dostarcza metoda DXA, która wykorzystuje tzw. zjawisko osłabiania wiązki promieniowania jonizującego przechodzącego przez tkanki o różnej gęstości. Jest to metoda droższa niż BIA.

1. 3.      Badania biochemiczne

Celem tych badań jest wykrywanie zmniejszenia rezerw składników odżywczych lub ich niedoborów (ewentualnie nadmiarów) w tkankach. W oparciu o badania krwi można oznaczyć wskaźniki:

• stanu odżywienia białkowego (np. białko całkowite, albuminy, transferyna),
• stanu odżywienia witaminowego (np. witaminy z grupy B, C, D),
• stanu odżywienia w składniki mineralne (np. wapń, fosfor, magnez, potas, sód, chlor),
• gospodarki lipidowej organizmu (triglicerydy, cholesterol całkowity, HDL, LDL).

1. 4.      Ocena sposobu żywienia

Istotną częścią oceny wartości odżywczej diety jest ocena spożycia żywności i płynów, która dostarcza informacji o ilości pożywienia i jakości diety, zmianach apetytu, alergiach i nietolerancjach pokarmowych oraz błędach żywieniowych w czasie lub po chorobie. Wyniki porównuje się z zaleceniami i normami żywieniowymi, aby ustalić potrzebne zmiany w diecie, służące leczeniu zaburzeń i chorób związanych z żywieniem (np. niedożywienie, otyłość, cukrzyca, hiperlipidemia, choroby układu krążenia, niektóre nowotwory).

Do najczęściej stosowanych metod oceny sposobu żywienia należą:

• Kwestionariusz częstości spożycia produktów spożywczych i potraw

Wypełnienie kwestionariusza dostarcza informacji, z jaką częstością (np. raz dziennie, 1-3 razy w tygodniu , itd.) spożywasz produkty z różnych grup żywności. Ustalenie częstości konsumpcji produktów i potraw pozwala na wskazanie najczęstszych błędów żywieniowych oraz możliwości poprawy jakości zwyczajowej (codziennej) diety w oparciu o aktualne zalecenia Instytutu Żywności i Żywienia.

• Monitoring żywieniowy

Celem tej metody jest sprawdzenie, czy dostarczasz w diecie właściwą ilość energii, makroskładników (białko, tłuszcze, węglowodany) oraz mikroskładników (witaminy, składniki mineralne) w stosunku do zapotrzebowania organizmu. Podczas wywiadu żywieniowego zostaniesz poproszony o dokładne zanotowanie w dzienniku żywieniowym wszystkich spożytych produktów, potraw i napojów w okresie np. 3 dni. Następnie dietetyk wprowadzi uzyskane od Ciebie dane do programu żywieniowego, a następnie przeanalizuje i oceni Twoją dietę. W zależności od założonego celu (redukcja, utrzymanie lub przyrost masy ciała) wskaże zmiany, które powinieneś wprowadzić w codziennej diecie.

Florentyna Tyrała